پاسخ به ایمیل وارده: قرارداد معاوضه (سوآپ)

سؤال: با عرض سلام و خسته نباشید
اگر ممکن است درباره اصطلاح قرارداد سوآپ ارزی توضیح بدهید. باتشکر

پاسخ: در حالت کلی، قرارداد معاوضه/تاخت/سوآپ [Swap Contract] یکی از انواع قراردادهای مشتقه [Derivatives] (عمدتاً) به منظور مدیریت ریسک، بین دو طرف است که بر اساس آن، یکی از طرفین، متعهد به پرداخت جریانات نقدی [Cash Flows] با نرخ متغیر [Floating Rate] و طرف دیگر متعهد به پرداخت جریانات نقدی با نرخ ثابت [Fixed Rate] در تاریخ‌های مشخصی در طول زمان به دیگری می‌گردد. به ساده‌ترین و استانداردترین فرم قراردادهای معاوضه، Plain Vanilla و به پرداخت‌های آن طی زمان، گاهی کوپن معاوضه [Swap Coupon] نیز گفته می‌شود. مهم‌ترین استفاده‌کنندگان قراردادهای معاوضه‌ای عمدتاً نهادهای مالی [Financial Institutions] یا شرکت‌ها هستند. اولین بار این قراردادها در ابتدای دهه ۱۹۸۰ معرفی گردیدند و به دلیل سهولت استفاده، سرعت فراگیر شدن آنها نسبت به سایر ابزارهای مشتقه بیشتر بوده است.

بر خلاف قراردادهای آتی [Futures] و اختیارات معامله [Options]، در قراردادهای معاوضه، عموماً اتاق تسویه/پایاپای [Settlement/Clearinghouse] به عنوان نهاد واسط یا به‌اصطلاح حقوقی آن، Novation [تبدیل تعهدات] بین طرفین قرارداد وجود ندارد و لذا هر دو طرف، با ریسک نکول [Default Risk] از جانب دیگری مواجه‌اند. بدین جهت گاهی ممکن است طرفین مجبور شوند از وثیقه‌گذاری یا مشابه آن‌چه در قراردادهای آتی متداول است از فرآیند به‌روزرسانی حساب‌ها [Mark-to-Market] جهت تضمین حسن اجرای قراردادها استفاده کنند. قرارداد معاوضه به لحاظ ماهوی، شامل یک سری قراردادهای آتی است که همگی، قیمت اعمال [Strike/Exercise Price] یکسانی دارند. اگر چه قراردادهای معاوضه عمدتاً در فرابورس [OTC] مورد معامله قرار می‌گیرند (که البته حجم بسیار بالایی نیز نسبت به سایر اوراق مشتقه دارند)، اما به عنوان مثال، بعضی از آنها امکان معامله در بورس کالای شیکاگو (بزرگ‌ترین بازار آتی دنیا) را نیز دارند.

دو دسته بسیار مهم از قراردادهای معاوضه، بر حسب دارایی پایه [Underlying Asset] عبارتند از:

1. معاوضه نرخ بهره [Interest Rate Swap]
2. معاوضه نرخ ارز [Currency Swap]

(البته دو دسته دیگرِ قراردادهای معاوضه بر روی سهام [Equity] و کالا [Commodity] نیز وجود دارند که از اهمیت کمتری برخوردارند. ضمناً قراردادهای معاوضه نکول اعتباری [Credit Default Swaps] که به اختصار CDS نامیده می‌شوند نیز از ترکیب‌های به‌نسبت جدیدتر قرادادهای معاوضه هستند.)

در «معاوضه نرخ بهره»، یکی از طرفین متعهد می‌گردد نرخ بهره متغیر (مثلاً Float = LIBOR + 0.7%) و طرف دیگر، نرخ بهره ثابتی (مثلاً Fixed = 8.65%) را در سررسیدهای مشخصی به دیگری بپردازد. (من باب یادآوری، LIBOR عبارت است از متوسط «نرخ بهره بین‌بانکی پیشنهادی» میان چند بانک پیشرو در لندن که برای ۱۰ ارز مختلف به تفکیک زمان سررسید، همه روزه ساعت ۱۱ صبح به وقت گرینویچ توسط شرکت خدمات مالی و خبرگزاری Reuters اعلام و به عنوان یک نرخ معیار [Benchmark] توسط سرمایه‌گذاران مختلف در دنیا دنبال می‌شود که در قراردادهای معاوضه، کاربرد بسیار دارد.) در قرارداد معاوضه، جریانات نقدی بر اساس «اصل مبلغ فرضی» [Notional Principal Amount] محاسبه می‌گردند که البته اصل خودِ این مبلغ هرگز بین طرفین، مبادله نمی‌گردد. شکل زیر، این فرآیند را در حالت بدون واسط و حالتی که یک بانک معاوضه‌گر [Swap Bank] به عنوان واسط بین طرفین قرارداد قرار می‌گیرد (و طبعاً مبلغی تحت عنوان کارمزد برمی‌دارد) نشان می‌دهد.

به طور مشابه، «معاوضه ارزی» قراردادی است که یکی از طرفین متعهد می‌شود که اصل [Principal] یا/و فرع [Interest Payment] مقدار معینی از ارز خارجی را به قیمت معین به طرف دیگر بفروشد و طرف دیگر نیز متعهد می‌گردد (که فارغ از بالا یا پایین‌تر بودنِ نرخ روز ارز در بازار)، در تاریخ‌های معینی، به همین قیمت، ارز را از طرف مقابل خریداری کند. این قبیل قراردادها برای واردکنندگان کالا که همواره با ریسک نوسانات غیرمنتظره ارز در آینده مواجهند و می‌خواهند بودجه نقدی [Cash Budget] خود را تنظیم کنند کاربرد بسیار دارد.

شرکت‌های کارگزاری نقش به‌سزایی در معرفی مشتریان با نیازهای یکسان و شرایط مشابه به یکدیگر (در قبال دریافت کارمزد) ایفا می‌کنند. در حالتی که طرف مقابل پیدا نشود نیز عموماً شرکت‌های تأمین سرمایه [Investment Banks] نقش طرف مقابل را بر عهده می‌گیرند.

قرارداد معاوضه، اصولاً یک بازی با جمع صفر [Zero-Sum Game] است، بدین معنی که سود یک طرف، لزوماً به معنای زیان طرف مقابل است. از این رو، به عنوان مثال هر ۳ ماه یک بار، فقط مانده خالص (مابه‌التفاوت) بدهی هر یک از طرفین به دیگری، (به ارز داخلی) بین آنها مبادله و تسویه می‌شود.

در ایران، هنوز بازار قراردادهای معاوضه شکل نگرفته است و فعلاً فقط در باب راه‌اندازی بازار قراردادهای آتی ارز صحبت‌هایی به میان آمده است. منبع به زبان فارسی در زمینه اوراق مشتقه، کم است اما یکی از بهترین آنها کتاب Fundamentals of Futures & Options Markets نوشته John Hull است که به همت بخش تحقیقات شرکت کارگزاری مفید، توسط آقایان سجاد سیاح (مترجم) و علی صالح‌آبادی (ویراستار علمی) تحت عنوان «مبانی مهندسی مالی و مدیریت ریسک» به فارسی برگردانده شده و به رایگان نیز از سایت IranDerivatives قابل دریافت است.

Read Full Post »