سؤال: با عرض سلام و خسته نباشید خدمت شما
اگر ممکن است درباره مؤسسات اعتبارسنجی و رتبه اعتباری مؤسسات مالی توضیح بدهید. باتشکر
پاسخ: به طور خلاصه، اعتبارسنجی یا رتبه‌بندی اعتباری [Credit Rating] عبارت است از«فرآیند بررسی و ارزیابی ناتوانی یا احتمال نکول [Default] اشخاص (اعم از حقیقی و حقوقی) در ایفای تعهدات (بازپرداخت بدهی‌های) خود در موعد مقرر».
نوعی از اعتبارسنجی که توسط خود مؤسسات اعتباری، علی‌الخصوص بانک‌ها برای اعطای وام صورت می‌گیرد (و دستورالعمل‌های کمیته بال برای محاسبه الزامات سرمایه‌ای [Capital Requirements] نیز صراحتاً بر انجام آن تأکید/ترجیح دارند) به رتبه‌بندی داخلی [Internal Rating] موسوم بوده و نوع دیگر آن که مدّ نظر این سؤال است، رتبه‌بندی توسط مؤسسات رتبه‌سنجی [Rating Agencies] است که به طور خاص در مورد انتشاردهندگان اوراق بدهی (اعم از شرکت‌های دولتی، خصوصی، دولت‌ها و نهادهای عمومی) کاربرد دارد. چهار مورد از معتبرترین این مؤسسات در سطح بین‌المللی عبارتند از:
قدمت این مؤسسات در جهان به نیمه نخست قرن بیستم باز می‌گردد و شیوه کار آنها نیز بدین صورت است که عموماً خودِ بنگاه‌ها به آنها مراجعه کرده و در ازای پرداخت وجهی خواستار آن می‌شوند که رتبه اعتباری آنها ارزیابی و اعلان عمومی شود. هر چه رتبه اعتباری اشخاص پایین‌تر باشد، احتمال قصور آنها در بازپرداخت بدهی‌هایشان افزایش می‌یابد. به عنوان مثال، مؤسسه S&P، رتبه اعتباری اوراق قرضه [Bond] شرکت‌ها را از AAA تا D (در ۲۲ گروه) دسته‌بندی می‌کند و در این رهگذر، رتبه‌های اعتباری پایین‌تر از -BBB را اصطلاحاً فاقد رتبه سرمایه‌گذاری [Below-Investment Grade] یا سفته‌بازانه/سوداگرانه [Speculative] می‌خواند. اخیراً نیز اغلب این مؤسسات اعلام کرده‌اند که رتبه اعتباریِ (اوراق قرضه دولتی) ایالات متحده و چند کشور اروپایی را یک رتبه تنزل داده یا اصطلاحاً Downgrade کرده‌اند.
اوراق قرضه با رتبه اعتباری پایین، به سبب احتمال نکول بالاتر، طبعاً ریسک اعتباری بالایی برای دارندگان آنها [Bondholders] به همراه دارند و بدین جهت، به آنها اوراق قرضه بنجل [Junk Bond] نیز گفته می‌شود. بسیاری از نهادهای مالی نظیر صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک [Mutual Funds] اجازه سرمایه‌گذاری در این قبیل اوراق را ندارند. اما از طرفی، از آنجا که اوراق قرضه شرکت‌ها عموماً بدون پشتوانه دارایی خاصی به عنوان وثیقه (اصطلاحاً Debenture) بوده و صرفاً به اعتبار شرکت ناشر آنها منتشر می‌شوند، لذا هر چه رتبه اعتباری اوراق پایین‌تر باشد خریداران، صرف ریسک [Risk Premium] بیشتری را مطالبه می‌کنند و در نتیجه، نرخ بهره کوپن [Coupon Rate] اوراق بنجل، از سایرین بیشتر است (این قبیل اوراق، گاهی توسط صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر [Venture Capital Funds] مورد استفاده قرار می‌گیرند که به نحوی از انحا، امکان پوشش ریسک موجود در آنها [Hedging] را برای خود فراهم می‌کنند). در جدول زیر، مفهوم رتبه اعتباری اعلام‌شده (به تفکیک اوراق قرضه کوتاه و بلندمدت) توسط هر یک از مؤسسات رتبه‌بندی بیان گردیده است.
مؤسسات رتبه‌بندی به جز رتبه اعتباری، هیچ اطلاعات دیگری درخصوص فرآیند تعیین رتبه (و اطلاعات خصوصی مشتری که منجر به تعیین چنین رتبه‌ای گردیده است) در اختیار دیگران قرار نمی‌دهند. ضمناً این مؤسسات هیچ گونه مسئولیتی در رابطه با ریسک‌های مؤسساتی که رتبه آنها را تعیین می‌کنند نیز نمی‌پذیرند.
در باب فرآیند ارزیابی، اگر چه این مؤسسات هرگز روش‌های تعیین رتبه (از قبیل پارامترهای مورد بررسی، اوزان هر یک از این پارامترها و Cutoff Rate مورد استفاده در تعیین هر رتبه) را به صراحت بیان نمی‌‌کنند، چرا که در واقع آن را جزء دارایی‌های نامشهود و ارزش‌افزای [Value-Adding] سازمان که منجر به بروز نوعی مزیت رقابتی برای آنها شده می‌شمارند و البته از طرفی نیز (به حق) اظهار می‌دارند که این قبیل دانش‌ها به سبب پنهان/ضمنی [Implicit] بودن و ایجاد شدن توسط پرسنل سازمان در اثر کسب تجربه به مرور زمان، اساساً قابل تقریر نیستند؛ اما با این حال، زیربنا و شالوده کلی همه آنها یکسان است. مهم‌ترین پارامترهای مورد بررسی توسط این مؤسسات در مورد شرکت‌ها عبارتند از اطلاعات و نسبت‌های مالی [Financial Ratios] مستخرج از صورت‌های مالی (حسابرسی‌شده) شرکت‌ها، پارامترهای مربوط به ارزیابی شیوه مدیریت یا کفایت و شایستگی کارکنان، سابقه اعتباری اشخاص، بررسی روند گذشته یا پیش‌بینی روند آینده کسب‌وکار/صنعت/اقتصاد موردنظر و به طور کلی هر پارامتر دیگری که به نوعی بتواند در احتمال نکول یا عدم نکول آن شرکت تأثیرگذار باشد. در این رهگذر، از مدل‌های بسیار مطرح مورد استفاده برای ارزیابی و برآورد احتمال نکول می‌توان به مدل‌های رگرسیونی Logit یا Probit، مدل‌های شبکه‌های عصبی [Neural Networks Models] و مدل‌های قیمت‌گذاری اختیارات [Option Pricing Model] اشاره نمود.
اعتبارسنجی فرآیند بسیار مهمی است که از گذشته در ایران جدی گرفته نمی‌شده است (و متأسفانه در غیاب مؤسسات رتبه‌سنجی بین‌المللی و نبود رشته‌های دانشگاهی خاص مورد نیاز در کشور، دانش موجود در این زمینه نیز از عمق کافی برخوردار نیست). فراتر ار آن، رتبه‌بندی در وهله اول، احتیاج به جمع‌آوری داده‌های تاریخی [Historical Data] فراوان و مکفی، در باب رفتار اعتباری اشخاص از گروه‌های مختلف دارد که متأسفانه در این مورد نیز چاره‌ای اندیشیده نشده و مشارکتی جدی صورت نگرفته است.
از یک طرف، در باب «رتبه‌بندی داخلی» توسط بانک‌ها، مادام که نرخ سود تسهیلات، به صورت دستوری تعیین می‌شود، تعیین «صرف ریسک» مرتبط با هر مشتری با استفاده از سیستم رتبه‌بندی اساساً بلاموضوع به نظر می‌رسد. با این حال باید توجه داشت که حتی در وضع فعلی نیز که بانک‌ها همواره با صف دریافت وام و تسهیلات از جانب مشتریان مواجه‌اند، از این فرآیند می‌توان جهت تشخیص مشتریان خوب (با احتمال نکول پایین) از بد (با احتمال نکول بالا) و همچنین در تعیین وثایق مورد نیاز هر یک از آنها استفاده نمود. از طرف دیگر، تا کنون هیچ «مؤسسه رتبه‌بندی» ایرانی برای ارزیابی اوراق قرضه/مشارکت/اجاره/صکوک [Sukuk] منتشره نیز وجود نداشته است (ظاهراً قرار است عن‌قریب با مجوز سبا به وجود آیند). فقط اخیراً تمامی بانک‌ها، شرکت‌های لیزینگ، بیمه و مؤسسات مالی و اعتباری تحت نظارت بانک مرکزی برای اعطای تسهیلات اعطایی، ملزم گردیده‌اند که در قبال پرداخت مبلغ معینی به ازای هر یک از مشتریان اعتباری، خروجی استعلام از سامانه «شرکت مشاوره و رتبه‌بندی ایرانیان (به مدیرعاملی دکتر محمد جلیلی)» را در پرونده اعتباری آنها ثبت و نگهداری کنند. همچنین بانک‌ها می‌بایست همواره اطلاعات اعتباری مربوط به کلیه مشتریان تسهیلاتی خود را نیز در اختیار سامانه این شرکت قرار دهند. با این حال، خروجی رتبه این سامانه فعلاً بسیار مقدماتی است و جز در مورد سابقه اعتباری مشتریان در سه-چهار سال اخیر، نمی‌توان به رتبه یا نمره [Score] به‌دست‌آمده از آن اطمینان/اکتفا نمود.
حسب اطلاعات بنده، متأسفانه کتاب کاربردی خوبی در زمینه ریسک اعتباری به زبان فارسی وجود ندارد و چند کتابی هم که تألیف یا ترجمه شده‌اند، بیشتر در این باب به بدیهه‌گویی و قصه‌پردازی پرداخته‌اند. با این حال، در منابع انگلیسی زبان با جستجوی کلیدواژه‌های Credit Risk Rating/Management اطلاعات خوبی قابل دسترس است. بیش از این توضیح، از حوصله این وبلاگ خارج است.
کافه اقتصاد 
[…] پاسخ به ایمیل وارده: مؤسسات اعتبارسنجی و رتبه اعتباری (کافه اقتصاد) […]